E’tibor inqirozi

E’tibor nima?

“Attention” (“e’tibor”) so‘zi lotincha ad tendere dan kelib chiqqan bo‘lib, “tomon cho‘zilmoq” degan ma’noni anglatadi. E’tibor yo‘nalishlidir – u tashqi dunyodagi jismoniy obyektga qaratilishi mumkin yoki ichki dunyodagi ruhiy obyektga (his-tuyg‘u, g‘oya, tushuncha) yo‘nalishi mumkin. “Attention” so‘zi fransuzcha attendre bilan ham yaqin bo‘lib, u “kutmoq” yoki “qarab turmoq” degan ma’noni bildiradi. Demak, e’tibor faol “tomonga cho‘zilish” bilan birga passiv “kutib turish”ni ham o‘zida mujassam qiladi – xuddi san’at asariga yoki boshqa mavjudotga yuzlanib, uning o‘z sirini ochishini kutgandek.

E’tibor ikki asosiy usulda ishlaydi. Majburiy e’tibor – bu sizning e’tiboringiz kutilmagan yoki yangi narsalar tomonidan o‘ziga jalb qilinganda. Masalan, siz kutubxonada o‘qib o‘tirib, yoningizga kimdir kelib o‘tirsa, siz uning ko‘rinishiga yoki hidiga beixtiyor e’tibor qaratib yuborasiz; yoki dengiz bo‘yida to‘lqinlar ovozini eshitib o‘tirganingizda telefoningizdan signal chiqqanida, siz oqimdagi navbatdagi mushukcha videosiga o‘tib ketasiz. Shunday qilib, e’tiboringiz majburan yangi yo‘nalishga o‘tadi. Yoki e’tibor ongli qaror natijasida jismoniy yoki ruhiy ob’ektga qaratilishi mumkin. Masalan, siz musiqaga e’tibor berish uchun ko‘zingizni yumishingiz; yoki sherigingizga butunlay e’tibor berish uchun telefoningizni o‘chirib qo‘yishingiz mumkin. Ba’zan bu ixtiyoriy e’tibor uzoq davom etadi – vaqtni ham, hatto “o‘zlikni” ham unutib yuboradigan darajada. Bu chuqur e’tibor ruhiy maftunlikni beradi. Winifred Gallagher buni “butunlay singib ketish, o‘zini berib ketish, maftun bo‘lish” deb ta’riflaydi. Bunday holat “hayotni yashashga arziydigan hisni beradi” (Rapt: Attention and the Focused Life, 10-bet, 2009). Bunday natija mehnat talab qiladi. Mashq qilish kerak. Ammo hozirgi sharoitda, e’tibor oddiygina ma’lumot olish uchun to‘lanadigan valyutaga aylangan bir paytda, bunday maftunlik qobiliyatimiz xavf ostida.

Chalg‘itish, xavf, ziyon

Biz chalg‘itish davrida yashayapmiz, uni hatto “jinnilik davri” deb ham atash mumkin – axir kimnidir “distracted” (chalg‘igan) deya ta’riflasak, aslida “jinni ko‘rinadi” degan ma’noni nazarda tutamiz; yoki vaqtincha jinnilik holatimi deb o‘zimni oqlamoqchi bo‘lsam, “chalg‘ishga majbur bo‘ldim” deb aytamiz.

Google’da reklama strategiyasi bo‘yicha mutaxassis bo‘lib ishlagan Jeyms Uilyams ishdan bo‘shab, Oksfordga borib, faylasuflikni o‘rganishga qaror qildi. U shunday deydi: e’tiborimiz ustidan nazoratni qaytarib olish uchun kurash – “bizning davrimizning eng asosiy axloqiy va siyosiy kurashi” (Stand out of the Light: Freedom and Resistance in the Attention Economy, xii-bet, 2018). U faylasuf bo‘lishga qaror qilganida o‘zida “chuqur chalg‘itilishning yangi turi” (p.7) va “mayda-chuydalarning ko‘payib ketishi” (p.57)dan aziyat chekayotganini anglab yetgan edi. U ta’kidlaydiki, Katta Texnologiya kompaniyalari bizning e’tiborimizni qayta tashkil etishda faol ishtirok etmoqda va biz Silikon vodiysi milliarderlarining taqdim etayotgan diqqatni chalg‘ituvchi narsalariga ergashish orqali e’tibor jarayonlari ustidan nazoratni yo‘qotish xavfiga yuz tutyapmiz.

Yuval Noah Harari “dataizm” atamasini yaratdi. Bu yangi dunyoviy “din” bo‘lib, unda axborot erkinligi hamma narsadan ustun qo‘yiladi. Dataistlar uchun eng oliy buyruqlar – ma’lumot oqimini maksimal darajaga yetkazish va hamma narsani internetga ulash. Oldin biz ma’noni o‘z ichimizdan izlar edik; ammo dataist ma’noni ishlab chiqish uchun ma’lumot oqimiga ulanadi va endi qadrli hayot mazmunli tajribalar orqali emas, balki ma’lumot oqimiga faol qo‘shilish orqali o‘lchanadi (Homo Deus, 2017).

Bizning chalg‘itilishimizdagi xavflarni tushunish uchun XVII asr fransuz faylasufi Blez Paskalning aforizmlariga murojaat qilish mumkin. Uning Pensées (Fikrlar, 1670) asarida u “diversions” (chalg‘ituvchi mashg‘ulotlar) deb atagan narsalarning salbiy oqibatlari ishonarli tarzda bayon etiladi. Paskal insonni ongga ega bo‘lgani sababli ulug‘vor, ammo baribir nozik mavjudot deb ta’riflaydi. Afsuski, insonning asl holati zerikish va tashvishdir, va biz zerikish va tushkunlikdan qochish uchun chalg‘ituvchi mashg‘ulotlarga berilamiz. Shu tariqa biz “yangilikning jozibasi” (aforizm 44) tomonidan aldangan bo‘lamiz va oxir-oqibat “aslida muhim bo‘lmagan narsalarga” haddan tashqari e’tibor qaratamiz (aforizm 93).

Buning ortida yotgan asosiy motivatsiya – bu o‘lim qo‘rquvi. Biz o‘limni yengib bo‘lmasligini o‘ylamaslik uchun chalg‘itish va hayajon izlaymiz. Paskal bizdan o‘zimizni zanjirband qilingan mahbuslar orasida tasavvur qilishimizni so‘raydi. Har kuni ularning bir nechtasi tanlanib, boshqalar ko‘z o‘ngida o‘ldiriladi. Bir kun kelib bizning ham navbatimiz keladi. Bu – insonning qismati. Lekin biz bu haqiqatdan qochib, o‘zimizni behuda mashg‘ulotlarga tashlaymiz. Shu sababli Instagram, Netflix, Snapchat, TikTok… mashhurlikka erishgan. Biz chalg‘itishni nafaqat o‘z dardimizdan tasalli topish uchun qidiramiz, balki chalg‘itish eng katta baxtsizlikka aylanadi, chunki u haqiqatdan qochish va o‘limni inkor etishdir, va bu esa bizni “sezdirilmasdan halokatga eltadi” (aforizm 414).

Paskal e’tiborni rahm-shafqatli Xudoga qaratishni tavsiya etadi, ammo biz ko‘pincha Xudoni onlayn ko‘ngilocharlik bilan almashtirib yuborganmiz. Netflix va boshqa “imkoniyatlar” bizni noqulay haqiqatlarga e’tibor qaratishimizdan chalg‘itib, e’tiborimizni asta-sekin so‘rib oladi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish, jamg‘arish va o‘sishga yo‘naltirilgan neoliberal kapitalizmda o‘lim “mutlaq yo‘qotish” hisoblangani uchun jamiyatdan chetlashtirilgan (Han, The Agony of Eros, 21-bet, 2017).

Sherri Tyorlkining Alone Together: Why we expect more from technology and less from each other (2011) asari raqamli chalg‘itishning yetkazadigan zararlari haqida dalillar keltiradi va bolalar insoniy e’tibordan mahrum bo‘layotganini ogohlantiradi. Chunki ular tobora ko‘proq ota-onalarining e’tibori uchun ekranlar bilan raqobatlashmoqda. Natijada, ota-onalari jismonan yaqin bo‘lsa-da, ruhiy jihatdan uzoqda bo‘ladi. O‘smirlar esa o‘zlari do‘stlardan qancha kam e’tibor olishayotganini biladilar, chunki o‘zlari ham shunchalik kam e’tibor berishayotganini his qiladilar. Shunga qaramay, Tyorlkining ta’kidlashicha, har bir yosh yigit-qiz “to‘liq e’tibor zavqiga – qadrli va kamyob bo‘lgan narsaga” tashna (p.266). Ammo smartfon bizni suhbat narsislariga aylantirdi. Smartfon va quloqchin “mayda suhbat”ning qotilidir. Tyorlkining aytishicha, o‘smirlar oddiy telefon qo‘ng‘irog‘idan qochadi, chunki u “to‘liq e’tibor talab qiladi” (p.188). Han esa aloqa texnologiyalari yuzaki, parokanda e’tiborni rag‘batlantirayotganini, uni “gipere’tibor” deb atash mumkinligini ta’kidlaydi. Bu shovqinli dunyoda “chuqur, mulohazali e’tibor bera olish qobiliyati” “haddan tashqari faol men” uchun imkonsiz bo‘lib qoladi (The Burnout Society, 13-bet, 2015).

Muqaddas e’tibor

Friedrich Nitsshe (1844–1900) va Simon Veyl (1909–43) ikki xil faylasuf bo‘lsalar-da, ularni birlashtiradigan jihat – e’tibor qobiliyatiga beradigan yuksak ahamiyatidir. Nitsshe uchun ixtiyoriy e’tibor xudosiz koinotda odamni xudoga o‘xshatishi mumkin, Veyl uchun esa mulohazali e’tibor Xudoga yo‘l ochadi. Veylning fikricha, ta’limning yagona jiddiy maqsadi e’tiborni tarbiyalash bo‘lishi kerak, chunki faqatgina e’tibor “go‘zal san’at, chinakam asl va porloq ilmiy kashfiyotlar… donolikka ilhom beruvchi falsafa va… yaqin kishiga haqiqiy, amaliy muhabbat”ni keltiradi (An Anthology, 273-bet, 2000).

Nitsshe esa Twilight of the Idols (1889) asarida ta’lim tafakkur qilish, so‘zlash va yozishni o‘rgatishga qaratilishi kerakligini aytadi; biroq uningcha “ko‘ra bilish” birinchi o‘rinda turadi. U shunday tushuntiradi: chin ko‘ra olish degani – “ko‘zni sokinlikka, sabrga, narsalarni o‘z-o‘zidan kelishiga o‘rgatish; hukmni kechiktirishni, alohida holatni barcha jihatlari bilan tekshirish va tushunishni, turtkiga darhol javob bermaslikni o‘rganish”dir. Va u qo‘shimcha qiladi: “Har qanday qo‘pollik – turtkiga qarshi tura olmaslik oqibatidir… odam baribir javob berishga majbur bo‘ladi” (p.65). Bugun esa biz smartfonni doim qo‘l ostimizda ushlagan holda, turli majburiy signal va turtkilarga darhol javob beramiz va mahsuldorligimizni tezkor javob berish bilan o‘lchaymiz.

Veyldek, Han ham chuqur, mulohazali e’tibor insoniyatning “madaniy yutuqlarini” yaratganini ta’kidlaydi (The Burnout Society, 13-bet). Nitsshe singari hukmni kechiktirish haqida so‘zlar ekan, Han “shoshilinch, zo‘rma-zo‘raki narsalardan ozod bo‘lish ustida ishlash” zarurligini urg‘ulaydi (p.24). Ammo tugamaydigan axborot oqimi hayotimizda sokin markaz hosil qilishga imkon bermaydi. Aksincha, u bizni “ma’lumot fetishistlari”ga aylantiradi (Non-things, 2-bet, 2022). San’at, falsafa, ilm-fan va boshqalarga g‘amxo‘rlikni hosil qiladigan ixtiyoriy e’tibor yemirilmoqda, uning o‘rnini esa tvitlar, snapchats, BeReal, WhatsApp va matnli xabarlar daryosiga beixtiyor, chalg‘igancha javob beruvchi e’tibor egallamoqda.

Qadimgi etrusklarning san’atini o‘rganar ekan, D.H. Lourens “yorqin e’tibor” amaliyoti aslida diniy kelib chiqishga ega ekanini aytadi. Bu – insoniyatning “o‘ziga ko‘proq hayot singdirish”, kuchga to‘lish va “xudodek porlash”ga urinishi edi (Etruscan Places, 84-bet, 1932). Shunday qilib, Lourens eng sof e’tibor shaklini ibodat yoki fol ochish bilan qiyosladi. Veyl ham o‘zini boshqa birovga butunlay bag‘ishlab e’tibor berishni ibodat shakli, unda imon va muhabbat mavjud, deb hisobladi (Anthology, 232-bet). Haqiqiy e’tibor berish o‘z-o‘zidan yuksalishni talab qiladi. Bu muqaddas e’tiborni o‘z manfaatimiz uchun boshqa odamni vosita sifatida ishlatadigan, faqat “o‘zimni proyeksiya qiladigan” e’tibordan farqlaydi. O‘zlashtiruvchi e’tibor istakka bog‘langan, muqaddas e’tibor esa “shunchalik to‘liqki, unda ‘men’ yo‘qoladi” (p.233). E’tiborni to‘g‘ri qo‘llash “haqiqiy va sof qadriyatlarni – haqiqat, go‘zallik va yaxshilik”ni keltiradi (p.234). Veylning fikricha, eng katta adolatsizlik – ishchining e’tiborini ishlab chiqarish jarayonlariga qamashdir, bu esa “ruhni tezlikdan boshqa hech narsaga qiziqtirmay qo‘yadi” (pp.275–276).

Iris Myordok “attention” (e’tibor) so‘zini Veyldan olib, uni “haqqoniy va mehribon nazar bilan bir individual haqiqatga boqish” sifatida ifodaladi (Existentialists and Mystics, 327-bet). U zamonaviy davrda “e’tiborning yangi lug‘ati” kerakligini aytgan (p.293). Veyldek, u ham e’tiborni ibodat turiga tenglashtirgan. Va Veyldek, e’tiborni ichkariga emas, tashqariga – o‘zlikdan chetga qaratish kerak, bu esa sevgi qobiliyatini rivojlantirish orqali amalga oshadi, deb hisoblagan. Nitsshega hamohang tarzda Myordok shunday yozadi: “Bu sevish qobiliyati, ya’ni ko‘ra olish qobiliyati orqali ruh xayoldan ozod bo‘ladi” (p.354).

O‘rmon va yolg‘izlik

Ba’zi odamlar texnologiya keltirgan muammoni yana texnologiya vositasida hal qilish mumkin, degan g‘oyaga ishonadilar. Ya’ni, texnologiya bizni chalg‘itgan bo‘lsa, yana o‘sha texnologiya bizni chalg‘itishdan xalos qilishi mumkin, deyishadi. Bu fikr “texnik yechim afsonasi”ni mustahkamlaydi – go‘yoki texnologiyaning sehrli kuchiga ishonish. Bunday paytda Platonning ogohlantirishini eslash foydali: aldanish sehr-joduga o‘xshaydi (Respublika, III kitob, 413c, miloddan avvalgi taxminan 400-yil). Aloqa texnologiyalari bizni haqiqiylikni o‘ziga xos giperral simulyatsiyasi bilan sehrlaydi va hayotimizni osonlashtirish haqidagi cheksiz va’dasi bilan o‘ziga tortadi. Smartfon yoki planshetning silliq va jozibali shakli bizni o‘ziga rom etadi – xuddi Narkissning qorong‘i ko‘l yuzasidagi aksidan ko‘z uzolmay, o‘ziga mahliyo bo‘lgandek.

Eng mashhur “raqamli detoks” ilovasi bu Forest (“O‘rmon”). Ilovani ochib, qurilmangizni chetga qo‘ysangiz, raqamli daraxt o‘sa boshlaydi. Agar vasvasaga berilib, qurilmangizni erta qo‘lingizga olsangiz, daraxt quriydi va o‘ladi. Ammo bu sizni haqiqiy raqamli bo‘lmagan dunyoda ko‘proq vaqt o‘tkazishga undash o‘rniga, hayotimizni yanada raqamlashtiradi va o‘yin ko‘rinishiga keltiradi. Aslida esa yaxshirog‘i – ilovani uyda qoldirib, haqiqiy, tijoratlashtirilmagan o‘rmonga kirib borishdir.

Romantik shoirlar Kolrij va Vordsvort o‘rmonda yoki tabiat bag‘rida sayr qilish chuqur e’tibor qobiliyatini kuchaytirishini ommalashtirdilar. Nitsshe tog‘larda kezib yurib, Shveysariyaning Sils-Mariya qishlog‘ida eng unumli boshpanasini topdi. “Falsafa emas, balki ko‘proq e’tibor kerak”, deb yozgan Xaydegger esa Qora o‘rmondagi kulbasiga chekinib, o‘tin yorish va tafakkur qilish bilan mashg‘ul bo‘lgan. Lyudvig Vitgenshteynning biografi Rey Monkning yozishicha, Vitgenshteyn Norvegiyadagi panohida eng sermahsul davrni boshdan kechirgan: “tabiat manzarasining go‘zalligi unda bir turli eyforiya uyg‘otgan” (Ludwig Wittgenstein: The Duty of Genius, 94-bet, 1991).

Jon Kaag shunday deydi: sayr qilish tabiiy ravishda “yaratuvchanlik va falsafiy tafakkur bilan bog‘liq. Fikrlarni erkin kezdirish, oyoq ustida o‘ylash, xulosa chiqarish” (Hiking with Nietzsche, 27-bet, 2020). Xuddi shunday, faylasuf Ralf Valdo Emerson ham har kuni o‘rmonda yurishni odat qilishga intilgan. 1838-yildagi ma’ruzasida u shunday degan: olim yolg‘izlikni “kelin kabi” quchoqlashi kerak, shunda “o‘z fikrlari bilan tanishib olishi mumkin bo‘ladi”. Uningcha, vaqtinchalik yolg‘izlik – olomon ta’siridan mustaqil qolishni istagan shoir yoki faylasuf uchun zarurdir. Emerson fikricha, oddiylik, sukunat va chekinish bizning mavjudligimizning ulug‘vorligi va siriga “chuqur kirib borish” uchun kerak (p.176). Xuddi shuningdek, Veyl ham chuqur e’tibor mashqi “yolg‘izliksiz mumkin emas” deb hisoblagan (Anthology, 76-bet).

Emersonning shogirdi va do‘sti Genri Toroning o‘zi Walden ko‘li bo‘yida kichik kulba qurgan va u yerda qariyb ikki yil yashagan. O‘rmon yolg‘izligida u chuqur e’tibor darajasiga erishdi. Keyinchalik o‘z tajribalarini Walden (1854) kitobida bayon etdi.

Erling Kagge esa Torodan ancha oldinga o‘tib ketdi. U Antarktidani oyoqda, yolg‘iz kesib o‘tdi va u yerda sukunatni eshitib, hatto uni his qilganini aytadi. U tabiat haqida: “menga sukunat qiyofasida gapirdi” deydi (Silence in the Age of Noise, 12-bet, 2018). To‘xtab dam olganida esa: “Men kar qiluvchi sukunatni boshdan kechirdim. Shamol bo‘lmasa, hatto qor ham sokin ko‘rinadi”. Ushbu yolg‘izlikning natijasi: “Men tobora ko‘proq o‘zim a’zo bo‘lgan dunyoga e’tibor bera boshladim” (p.14).

Filip Kochning aytishicha, Toroning va Kaggening yolg‘izligi uchta xususiyat bilan belgilanadi: jismoniy ajralish, ijtimoiy uzilish va mulohazalilik. Ammo Kochning fikricha, yolg‘izlik uchun bu uch narsadan faqat bittasi – ijtimoiy uzilish yetarli. U shunday yozadi: “Yolg‘izlik – bu tajribaning boshqa odamlardan uzilgan holatidir” (Solitude: A Philosophical Encounter, 44-bet, 2015). Demak, biz jismonan boshqalar yaqinida bo‘lsak ham va hatto mulohaza qilish majburiyati bo‘lmasa ham, boshqa odamlardan uzilib, yolg‘izlik lahzalarini yaratishimiz mumkin. Va bu lahzalar bizning e’tiborimizni oshiradi.

Xulosa

Setiya Veyl va Myordokning mehribon e’tibor haqidagi qarashlarini “bor narsani qadrlashga urinish” sifatida ta’riflaydi (Life is Hard, 128-bet). Ammo bugun biz endi narsalarga to‘xtalib qola olmaymiz, chunki doimo yangi ma’lumotlar bizning e’tiborimizni talab qiladi. Han esa vaqt talab qiladigan har qanday narsa “yo‘qolib ketish yoqasida” ekanini aytadi (Non-things, 6-bet). Kuchli e’tibor shakllari esa vayronkor giperfaollik tomonidan siqib chiqarilmoqda.

Biz e’tiborimizni uzluksiz oqib kelayotgan mayda-chuyda ma’lumotlarga berib yuboryapmiz. Baliq hali tirik paytida, biz uning ko‘zlariga boqib, mavjudot sifatida tan olib, uning azobini sezishimiz va keyin uni qo‘yib yuborishimiz kerak. So‘ngra, biz butunlay jinnilikka qulamasimizdan oldin, e’tibor berish xabari va amaliyotini tarqatishimiz lozim.

Tarjimon: Umid Abdumuratov
Tahrirchi: Dilshodjon Hamidullayev
Manbaa: Philosophy now